Рецензии на книги издательства «Белорусская наука»

28 ноября 2022 года, понедельник.
Дорогая Жюли!

Как чудесно, что сообщение между Котляндией и Миром Двуногих было восстановлено!

<...> Ни что не может так порадовать сердце, как письмо от давнего друга спустя столько лет. Было приятно узнать ваши последние новости и получить новые произведения ваших авторов. Ты не представляешь, как приятно забраться в корзинку под присмотром новой нянюшки хмурым вечером. За окном буйствуют ветра, облака проливают благословенную влагу, а дыхание кота превращается в маленькие белые облачка. Неудивительно, что младшие котята с таким удовольствием играли в драконов. Маленький Огонёк хотел узнать у тебя, а правда ли этих прекрасных крылатых существ не существует в вашем мире? <...>

Рецензия [отзыв] написана в таком виде в качестве эксперимента по велению левой задней лапы. Всё вышенаписанное является скромным личным мнением коть-рецензентки и не представляется истиной в последней инстанции.

Наверное, нет ни одного образованного человека на белорусском Полесье, кто бы не слышал про Петра Фёдоровича Лысенко – ученого, археолога, неутомимого труженика, всю свою жизнь отдавшего изучение этого края, и совсем недавно ушедшего. На протяжении 50 лет он изучал восточнославянские древности и древнерусские города на юге Беларуси (Туров, Берестье, Пинск, Мозырь, Давид-Городок, Слуцк, Клецк, Рогачёв). Петр Лысенко выявил и исследовал уникальный археологический памятник - городище древнего Берестья. При его непосредственном участии создан уникальный музей древнего (XI – XIV века) деревянного города, что стало большим вкладом в науку и культурным достижением международного значения. Материалы его исследований составляют основу экспозиций Брестского, Туровского, Пинского, Столинского и Клецкого краеведческих музеев.

Трудно поверить, но в середине прошлого века, когда этот человек только начинал своё дело, о земле Туровщины было известно совсем мало, археологические раскопки хоть и проводились довольно энергично, но как правило имели лишь спасительный, разведывательный характер. Впереди ещё была длительная работа по «первоначальному накоплению» археологических материалов, их классификации и систематизации, разработке археологических методик проведения полевых исследований и обработки выявленных материалов. Можно с полной уверенностью сказать, что П.Ф. Лысенко принадлежит огромная заслуга в этом плане.

Книга довольно широка и содержит тщательный всесторонний анализ как немногочисленных исторических летописных источников, так и данных археологических исследований. Понятно, последние и составили основу данной научной монографии. Причём основу книги составили материалы собственных полевых исследований автора, накопленные в результате более трёх десятилетий кропотливых археологических изысканий. Этническая история туровской земли (погребальный обряд, инвентарь курганных погребений, этническая принадлежность и ареал расселения дреговичей), сельские и городские поселения с тщательным анализом их материальной культуры, экономическое развитие и занятие населения – это лишь малая часть того, что изучает автор. Лично мне интересными показались главы, исследующие архитектуру Туровсого княжества (утраченную и сохранившуюся в память потомкам), распространение письменности и христианства, политическую историю.

Жаль только, что книга явно носит научный характер, что ограничивает круг её читателей. Дабы исправить это, автор спустя несколько лет выпустит «Сказание о Турове» - более популяризаторский вариант этой книги. Правда, речь в ней пойдёт уже лишь о самом Турове. Обилие иллюстраций, карт, планов и схем, а также отсылок на труды предшественников-учёных делает «Туровскую землю» незаменимым для тех, кто этой темой интересуется. К слову, скажу: совсем недавно, в 2020 году, уже посмертно вышло сильно сокращённое переиздание данной книги, сосредоточившее основное внимание на материальной культуре городов Туровской земли в Х – ХIII вв.

Пётр Лысенко – признанный мастер своего дела. Всё свою жизнь он посвятил археологии. Да, да – той самой науке, что учит копаться в недрах земли, стоя по уши в сырой земле и яростно орудуя инструментами. И пусть на первый взгляд это не кажется столь поэтичным, ничто не может сравниться с ликованием от внезапных находок. Когда земля, наконец, сдаётся, и открывает своим потомкам тайны прошлого. Наполняя наши знания ещё одним фрагментом, ещё одним фактиком, что может в корне изменить наши представления о событиях многовековой, да что там – многотысячелетней давности!

Может ли книга, основанная на результатах археологических исследований быть поэтически стройной? Может, если ко всему относиться с душой. Уже во введении чувствуется, с какой теплотой и самоотдачей автор относится к своему делу, как дорожит каждой песчинкой, отобранной у землицы, строя из неё общую картину прошлого. Уж не думал, что Пётр Лысенко – такой романтик.

«Как и в те давние времена, и сегодня течёт Припять – эта Амазонка Белорусского Полесья.
Как и в те давние времена, течёт время.
Как и в те давние времена, на берегу Припяти стоит Туров – один из древнейших белорусских городов.
Уходят века, проходят тысячелетия. Бурные события сотрясают спокойное течение жизни.
А древний Туров задумчиво наблюдает, как течение Припяти уносит вдаль время, события, свершения».

«Сказание о Турове», в сущности – более приближённый к простому читателю вариант его предыдущей академической монографии «Туровская земля в X – XIII», более сухой, а от того не всегда доступной для любознательных. Автор всё так же рассказывает о политической истории средневекового княжества, хозяйственных занятиях его жителей, политической истории. Только основной упор сделан не столько на анализе извлечённых из недр земли артефактов, сколько на констатации их значения для истории Турова. Кстати, в отличие от академического труда, в данном случае П.Ф. Лысенко останавливается исключительно на самом Турове, лишь самую малость затрагивая другие города княжества. Интересно, что учёный всерьёз верит в историчность личности легендарного Тура (первого летописного князя), в то время как большинство учёных сегодня это оспаривают и склоняются к версии упоминания о Туре – как о вымершем животном.

Отдельного внимания заслуживают главы, повествующие о необыкновенных открытиях в окрестностях Турова, будь то языческое святилище (пантеон всем богам) X в. – единственное из найденных в Беларуси и третье у восточных славян (включая Киев и Новгород) или первый храм XII в. на Полесье – самый крупный в Беларуси или третий по величине у всё у тех же восточных славян (опять же – после тех самых двух городов). История как открытия, так и разрушения храма достойна настоящего детектива, жаль только, что Пётр Лысенко не остановился столь же подробно на всех версиях. Занятна и поистине драматична и судьба гигантского каменного креста (предположительно XVI в.), аналогов которому ни в Европе, ни в мире не найдено до сих пор. «Археологическая загадка», - говорят учёные,… пока власти засыпают её землёй. Сегодня на этом месте нет ни указателя, ни хоть какого либо свидетельства – лишь поросший холмик. Кто знает, может быть, лет ещё через 500 эту «загадку» вновь откопают учёные – и всё также будут удивляться открытию. Всё у нас так – по поговорке: «Что имеем – не храним…».

Всё же, научно-популярный труд не лишён недостатков. Главный из которых – частые повторения уже высказанных идей и мыслей, причём дословные. Будто автор копировал текст и вставлял его в те или иные места. Так, например, высказывание о плохих консервирующих свойствах местного культурного слоя, в результате чего «попавшие в него предметы ржавеют, окисляются, истлевают, теряют внешний вид и, в конце концов, разрушаются» повторяется в книге пять раз. Целых восемь раз – о выявлении экспедицией 1963 года остатков храма XII в., причём не только в главе о самом храме, но и мало к нему относящихся. И таких примеров немало.

У досыць немалой кагорце беларускіх паэтаў-змагароў далёка не апошняе месца займае Валянцін Таўлай. Паэт Заходняй Беларусі, які практычна ўсё сваё жыццё , нават са школьных гадоў, правёў у змаганні. Два разы сядзеў у турме. Прычым другі раз атрымаў сур’ёзны вырок – 8 гадоў, якія пашчасціла не адсяцець цалкам.

Увогуле паэты-змагары небяспечныя для недэмакратычных рэжымаў. Яны чуйныя да несправядлівасці і дэспатыі. І ніхто не ведае, як можа гэты змагар адрэагаваць на подласць і хлусню. Ды і творчасць яго выклікае насцярогу ў рэжымаў. Гэтыя заклікі да змагання за праўду і волю - яны для іх небяспечныя. Таму кнігі Таўлая, якія выходзілі за савецкім часам, асцярожна ўкладалі і шмат што туды не трапляла.

Але ў наш час літаратура і наогул друкаванае слова, асабліва, калі яно не персаналізавана, рэжымы амаль не цікавяць. Тут невядома як інтэрнэт усачыць. Таму і для Таўлая наступіў час вольнасці і бесцэнзурнасці. І ў 2014 годзе ў серыі “Беларускі кнігазбор” выйшаў том яго твораў, які аб’яднаў не толькі змагарныя вершы, але і ўспаміны, публіцыстыку, літаратурна-крытычныя артыкулы і эпісталярную спадчыну. Кнігу ўклаў пісьменнік Анатоль Клышка.

У сваіх турэмных вершах Валянцін Таўлай кажа:

Бойцеся бунтарскага праклёну:
Праклён скаванага
Мільёны ўскалыхне!

То бок, рэпрэсіі і масавыя пасадкі ў турмы здольныя ўскалыхнуць мільёны. Так у гісторыі чалавецтва было не раз.

Ну і гэты караценькі верш, сёння, відаць, актуальна адгукаецца тысячам беларусам, асабліва тым, якія прайшлі праз Акрэсціна і ІЧУ ў Жодзіне і Баранавічах.

Не думайце, каты,
Што краты
Зламаюць мяне!
Не думайце, чэрці,
Памерці
Не дам я сабе!

Паэт змагання Валянцін Таўлай у сваіх вершах тлумачыць, як ствараецца вольная краіна:

Камень за камень, цэгла за цэглай…
Гэй, хто стрымае наш творчы размах?
Слава сябрам-будаўнічым, што леглі
шэрымі цэгламі ў велічны гмах!

Рыхтуюся запісваць другі выпуск падкаста ў цыкле “Асобы” пра жыццё і творчасць паэта Уладзіміра Дубоўкі. З гэтай прычыны чытаю зараз усе магчымыя матэрыялы на гэтую тэму, а паралельна перачытваю і ўласна кнігі паэта. Пачала марафон па творчасці Дубоўкі са зборніка Дзмітрыя Бугаёва.
Кніга “Уладзімір Дубоўка” ўпершыню выйшла ў 1965 годзе і стала першай спробай крытычнага і літаратуразнаўчага вывучэння творчасці паэта. Праз 40 гадоў кніга была перавыдадзеная са значнымі дапаўненнямі: у яе ўвайшлі новыя артыкулы “Трагедыя паэта”, “Талент і праца”, “З эпісталярнай спадчыны Уладзіміра Дубоўкі”, “Уладзімір Дубоўка ў жыцці”, а старыя былі перапрацаваныя.
Такім чынам, гэтае выданне — не цэльная манаграфія, а зборнік артыкулаў, у якіх аўтар не толькі разглядае творчасць паэта, але яшчэ і прасочвае ягоны жыццёвы шлях, дзеліцца ўнікальнымі матэрыяламі, якія друкуюцца ўпершыню. Напрыклад, публікуе лісты, якія атрымліваў ад Дубоўкі. Цікава знаёміцца з гэтай эпісталярнай спадчынай, бо з яе мы можам даведацца, што Дубоўка быў даволі сур’ёзным чалавекам, які падыходзіў да ўсяго адказна і разважліва. Напрыклад, да напісання іншымі кнігі пра яго, бо ў лістах Бугаёў кансультаваўся з Дубоўкам па асобных пытаннях на гэтую тэму. Можна сказаць, Дубоўка прымаў актыўны ўдзел у напісанні гэтай кнігі :)
Дубоўка і Бугаёў былі знаёмыя асабіста, і звяла іх якраз творчасць паэта. Спачатку літаратуразнаўца пісаў пра Дубоўку манаграфічны артыкул для двухтомнай “Гісторыі беларускай савецкай літаратуры”, а потым і гэтую кнігу. Вядома ж, калі ў цябе ёсць магчымасць сустрэцца з героем даследавання, то варта гэта зрабіць. Да таго ж сам Дубоўка даволі прыязна ставіўся да таго, што пра яго пішуць, і сам запрасіў Бугаёва да сябе ў госці ў Маскву.
Зборнік цікавы, да таго ж я вялікая прыхільніца Дзмітрыя Бугаёва і з вялікім задавальненнем чытаю ўсе яго літаратуразнаўчыя артыкулы. Добрая кніга, каб бліжэй пазнаёміцца з творчасцю Дубоўкі.

Рыхтуюся запісваць другі выпуск падкаста ў цыкле “Асобы” пра жыццё і творчасць паэта Уладзіміра Дубоўкі. З гэтай прычыны чытаю зараз усе магчымыя матэрыялы на гэтую тэму, а паралельна перачытваю і ўласна кнігі паэта. Пачала марафон па творчасці Дубоўкі са зборніка Дзмітрыя Бугаёва.
Кніга “Уладзімір Дубоўка” ўпершыню выйшла ў 1965 годзе і стала першай спробай крытычнага і літаратуразнаўчага вывучэння творчасці паэта. Праз 40 гадоў кніга была перавыдадзеная са значнымі дапаўненнямі: у яе ўвайшлі новыя артыкулы “Трагедыя паэта”, “Талент і праца”, “З эпісталярнай спадчыны Уладзіміра Дубоўкі”, “Уладзімір Дубоўка ў жыцці”, а старыя былі перапрацаваныя.
Такім чынам, гэтае выданне — не цэльная манаграфія, а зборнік артыкулаў, у якіх аўтар не толькі разглядае творчасць паэта, але яшчэ і прасочвае ягоны жыццёвы шлях, дзеліцца ўнікальнымі матэрыяламі, якія друкуюцца ўпершыню. Напрыклад, публікуе лісты, якія атрымліваў ад Дубоўкі. Цікава знаёміцца з гэтай эпісталярнай спадчынай, бо з яе мы можам даведацца, што Дубоўка быў даволі сур’ёзным чалавекам, які падыходзіў да ўсяго адказна і разважліва. Напрыклад, да напісання іншымі кнігі пра яго, бо ў лістах Бугаёў кансультаваўся з Дубоўкам па асобных пытаннях на гэтую тэму. Можна сказаць, Дубоўка прымаў актыўны ўдзел у напісанні гэтай кнігі :)
Дубоўка і Бугаёў былі знаёмыя асабіста, і звяла іх якраз творчасць паэта. Спачатку літаратуразнаўца пісаў пра Дубоўку манаграфічны артыкул для двухтомнай “Гісторыі беларускай савецкай літаратуры”, а потым і гэтую кнігу. Вядома ж, калі ў цябе ёсць магчымасць сустрэцца з героем даследавання, то варта гэта зрабіць. Да таго ж сам Дубоўка даволі прыязна ставіўся да таго, што пра яго пішуць, і сам запрасіў Бугаёва да сябе ў госці ў Маскву.
Зборнік цікавы, да таго ж я вялікая прыхільніца Дзмітрыя Бугаёва і з вялікім задавальненнем чытаю ўсе яго літаратуразнаўчыя артыкулы. Добрая кніга, каб бліжэй пазнаёміцца з творчасцю Дубоўкі.

Николай Ермолович довольно аргументированно опровергает устоявшуюся ещё с XIX века мысль о завоевании в XIII веке белорусских земель литовцами, да и само месторасположение этих племён переносит несколько южнее. Сегодня уже считается доказанным фактом, что современное месторасположение Республики Литвы не совсем соответствует указанию на древних литвинов (это уже Жамойтия и Аукштайтия), поэтому и полностью соотносить эти два понятия – совсем не научно. Сомневающихся переубеждать не стану – за меня более убедительнее это сделают специалисты: те же книги А. Кравцевича (Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага), Н. Ермаловича, Я. Лёсика (Літва-Беларусь: гістарычныя выведы), В. Пануцевича (Літва і жамойдзь. Розныя краіны і народы) и др.

Все эти споры о том, чьё же государство Великое княжество Литовское по меньшей мере смешны и безосновательны. Просто потому, что ни Беларуси, ни Литвы в современном значении слова тогда просто-напросто не существовало. Эта была их совместная история, совместное государство. Белорусские земли были куда более развиты, по сравнению со своими северными соседями. Именно поэтому на этапе становления ВКЛ её столицей был Новогрудок – один из самых развитых и выгодно располагающихся городов (монголо-татары сюда не доходили, размещался на пересечении торговых путей, богатый и влиятельный город с развитой культурой и многонациональными отношениями), государственным языком был старобелорусский (заметьте – не латинский, как тогда в основном в Европе). Зато литовские племена были отменными воинами, а новогрудчанам требовалась защита. Поэтому это было взаимовыгодным сотрудничеством.

Никто никого не порабощал, а многочисленные «свидетельства» «захвата» появились лишь в летописях с XVI века в старорусских летописях (например, «Сказание о князьях владимирских» – создание подобного мифа было выгодно для «собирания (читай – возвращения) русских земель». А оттуда – перекочевало и в литвинские источники. Зато есть доказанный факт того, что Миндовг (будущий первый правитель ВКЛ) – тогда один из многочисленных вождей литовских племён – в битве своим собратьям проиграл и был вынужден спасаться бегством. Со своей дружиной он пришёл в Новогрудок, служил городу, а через некоторое время – те взяли его собственным князем. Через два года Миндовг напал на Литву (сборное название многочисленных литовских племён) и отомстил своим бывшим собратьям за обиду. Стал бы Миндовг нападать и разбивать Литву, если бы действовал в их интересах. Так что кто кого присоединил – ещё не ясно.

Уже позднее, спустя полстолетия (к началу XIV века), когда государство ВКЛ стало разрастаться, а взаимосвязи внутри – усложняться – Новогрудок уже не совсем отвечал всем запросам к статусу столицы, к тому же сюда добавился ещё целый ряд фактов, хорошо охарактеризованных как Н. Ермоловичем, так и А. Кравцевичем. И столицей ВКЛ с 1323 года станет Вильня. Поэтому Великое княжество Литовское я бы назвал государством белорусско-литовским, или литовско-белорусским, но уж никак не чисто литовским (сегодня именно так пишут национальные историки Литовской республики) или чисто белорусским (к такому выводу склоняется сам Н. Еромлович). Всё хорошо познаётся в сравнении. Лет так через 500 развалится США (да простят меня американцы за такую аналогию) и будут до посинения спорить Аризона и Сан-Франциско: так чьё же из них двоих было государство Соединённые Штаты Америки – аризонское или сан-франциское? Даже не подумав о том, что это было их единое – неделимое прошлое. Примерно именно так сегодня и происходит с ВКЛ – хотя это наше общее с литовцами и украинцами прошлое.

Не знаю, как вы, а я давно уже выбрала свою сторону в информационной и экономической войне химико-фармацевтических компаний и генной инженерии и теперь только подыскиваю наиболее читабельную версию подтверждения своей точки зрения.
Перед знакомством с нашумевшей «Суммой биотехнологии» Панчина решила дать шанс своему соотечественнику-профессору.
Ожидала большего.
Написано доступно и понятно, но, честно говоря, не интересно.
Да и устарели уже представленные данные: основная монография была издана аж в 2003 году.

Гэты непрацяглы па мерках гісторыі перыяд даўжынёй усяго ў 145 год сапраўды стаў лёсавызначальным у гісторыі не толькі Беларусі, Польшчы, Літвы, Украіны, ці Расіі – ён вызначыў без сумнення кірунак цывілізацыйнага развіцця ўсёй Еуропы, паспрыяў выбару гістарычнага шляху, які прайшлі ўсходнеславянскія народы на працягу мінулых стагоддзяў, якім ідуць нават і сёння…

Падзелы Рэчы Паспалітай, спробы ўрада Рассійскай імперыі вырашыць дзяржаўна-нацыянальнае пытанне на далучаных землях, рэакцыя грамадскасці беларуска-літоўскіх зямель на палітычныя захады расійскага ўрада – гэтыя і многія іншыя пытанні ўжо доўгі час цікавяць даследчыкаў і простае грамадства. У чым прычыны шматлікіх паўстанняў, што маштабна разгурнуліся і захапілі ўвесь Заходні край? Чаму гэта тэррыторыя стала сапраўднай арэнай бою сіл Захаду і Усходу? Ці мелі ўвогуле магчымасць мясцовыя сілы карэнна змяніць сітуацыю ў той ці іншы перыяд, ці яны проста былі куклай-марыянеткай у “вялікай гульне” Вялікіх людзей эпохі? На гэтыя і многія не меньш знакавыя пытанні стараецца адказаць уже не адно пакаленне. Спрабуе знайсці адказы і каллектыў аўтараў дадзенага выдання. Часта вынікі і прапановы настолькі розныя, нярэдка настолькі супрацьлеглыя, што выключаюць адзін аднаго. Асабліва павышаецца цікавасць да разгляду грамадска-палітычнага жыцця (1772-1917 гг.) у перыяд усплеска актыўнасці самаго грамадства, ці павышэння яго самасвядомасці.

Гартаючы каллектыўную манаграфію, нельга не заўважыць вялікую колькасць архіўных краніц і ўвогуле крыніцавай базы, на якую абапіраліся даследчыкі, прыходзячы да сваіх вынікаў. Гэта не толькі архівы Беларусі (НГАБ у Гродне і Мінску), але і старн-суседзяў: Расіі, Літвы, Польшчы. Дадзеная акалічнасць павышае аргументацыю і аўтарытэт выдання. У кнізе выкарыстана і прыведзена шмат даволі цікавага і карыснага картаграфічнага матэрыяла, ілюстрацый і фотаздымкаў. Але, на жаль, відаць у кнізе і недахопаў.

Па-першае,нярэдка бачна лішняя прымітывізацыя падыходу. Самі даследчыкі, гаворачы пра грамадска-палітычны рух на беларуска-літоўскіх землях, робяць выснову, што разглядаюць гэтае пытанне ў двух аспектах: палітыцы расійскіх улад адносна дадзеных зямель, а таксама адказную рэакцыю мясцовага грамадства. Але такі падыход выключае і трэцюю, можа быць нябачную, але не меньш знаную сілу – уплыў Заходняй Еўропы, які заўсёды праходзіць на працягу усяго палутарастагоддзевага перыяду сваеасабай “чырвоный лініяй”. Так было ў часы напалеонаўскіх войн (Часовы ўрад ВКЛ і спадзяванні мясцовай шляхты), так было і ў час шматлікіх паўстанняў, што пракаціліся па буйным краінам – Францыі, Германіі, Аўстрыі, Прусіі ў перыяд 1830-1831 і 1848-1849 гг. Значная актывізацыя мясцовай нацыянальнай эліты, інтэлегенцыі, іх імкненне “адкрыць Беларусь” культурна і палітычна – таксама сталі вынікам адпаведных падзей у краінах Еўропы: Прускай і Аўстрыйскай імперыі, Велікабрытаніі, Асманскай імперыі… На жаль, аўтары манаграфіі не бралі на ўвагу такі немалаважны бок грамадска-палітычнага жыцця.

Па-другое, аўтарскі калектыў ставіць менавіта сябе ў заслугу канцэптуальную выснову аб перыядызацыі грамадска-палітычнага руху на беларускіх землях, вызначаючы ў ім тры перыяды: 1772–1831 гг., 1831–1905 гг., 1905–1917 гг. Але гэта зрабілі яшчэ зусім даўно і ведае нават вучань 9 класа (глядзі адпаведны падручнік, прадмову). Калі не браць пад сумненне дадзеную перыядызацыю, трэба ўсёж-такі адзначыць – яе вызначэнне стала заслугай зусім не дадзенага калектыва аўтараў. Яшчэ стагоддзе таму, гэта зрабілі зусім іншыя гісторыкі, вынікі нашай кнігі гэтыя палажэнні толькі падцвердзілі, але не з’яўляюцца “канцэптуальнай навінкай”. Так ці інакш, “Грамадска-палітычнае жыццё ў Беларусі. 1772 – 1917 гг.” заслужвае таго, каб з ей пазнаёміцца. У кнізе шмат цікавых момантаў, а яе стыль не напоўнены сухой прафесійнай лексікай, так што чытаць яе прыемна і карысна.

Очень полезная и необходима книга, которая рассказывает о вкладе белорусов и уроженцев Беларуси в борьбу с фашизмом в те трудные и неопределённые годы Второй мировой. Когда немец имел репутацию «непобедимого врага», поставившего на колено всю Европу за исключением Великобритании… Когда враг захватил родную землю… Когда на карту была поставлена не только собственная жизнь, но и всех тех, кто тебе дорог…

Конечно, каждому образованному белорусу знакомо имя Ф. Смолячкова – уроженца Могилевской области, снайпера из 42-й армии Ленинградского фронта. Именно он стал инициатором боевого соревнования снайперов Ленинградского фронта, уничтожил 125 фашистов-офицеров и подготовил 10 молодых снайперов. К сожалению, 15 января 1942 года он погиб во время снайперской дуэли с немецким асом. Посмертно получил звание Героя Советского Союза, именно за то, что подал идею боевого соревнования снайперов фронта. Широко известен и другой белорусский снайпер – Л. Буткевич, уничтоживший к июлю 1943 года 315 гитлеровцев и лично подготовивший несколько десятков снайперов. Похороненный в Ингушетии, уроженец Витебщины – признан одним из лучших снайперов всего Северо-Кавказского фронта.

Отдельной главой отмечен вклад белорусов в боях за освобождение Франции, Италии, Польши, Австрии, Чехословакии, Германии, Румынии, Болгарии, Югославии и Венгрии. И это не просто голословные утверждения. За каждым из них стоит отдельный личный подвиг, жизненная история. От того эта книга – огромный кладезь информации, зачастую ранее широко неизвестной. Очень много, к слову, примеров героической борьбы белорусов в фашистских концлагерях. Уроженец Могилёвщины Лев Маневич служил советским разведчиком в Италии ещё до войны, но арестован в 1936-ом. Позднее побывал во множестве лагерей и концлагерей. В Эбензее разработал план восстания, которое чуть было не провалилось. Фашисты решили ликвидировать лагерь: якобы спасая узников от бомбёжки союзной авиации, загнать заключённых в шахты и их взорвать. Но по заранее поданному сигналу заключённые подняли восстание и освободили лагерь ещё до подхода союзных войск. По злой иронии судьбы, дожив до конца войны, Лев Маневич умер 9 мая 1945 года от… туберкулёза.

И ещё множество показательных примеров. Про отдельный женский отряд из 14 белорусок, действовавших на оккупированной Франции – уникальное явление в истории европейского Сопротивления; битву в итальянском Монте-Касино; английской 1-й парашютной бригаде из 100-ни белорусов-десантников, высаженных в октябре 1944-го возле местечка Арнем, но из-за ошибки навигации попавшем в окружении. С тяжёлыми боями они выбрались к другим англичанам (ошибка британского командования стоила жизни 28 белорусам) и многое другое очень интересное рассказывает нам книга.

Вось любяць жа філалагічныя кнігі называць вельмі пафасна. У мінулым месяцы чытала "Служэнне Беларусі" Бугаёва (такі патрыятычны пафас у назве літаратуразнаўчай кнігі), цяпер вось у Зуёнка назва зборніка з прэтэнзіяй. Але такая ўжо ў нас склалася культура загалоўкаў. Добра, што змест кнігі ад гэтага нічога не губляе ў дадзеным выпадку.
У зборнік паэта Васіля Зуёнка (якога ўжо варта лічыць жывым класікам) увайшлі тэксты на розныя тэмы, пераважна роздум над творчасцю калег, цікавыя этымалагічныя знаходкі ў мове, лінгвістычныя і літаратуразнаўчыя замалёўкі, пейзажныя эцюды (першыя тры часткі), падарожныя нататкі (апошняя частка). Напрыклад, у эсэ "Цівалі" аўтар спрабуе зразумець этымалогію слова "цівалі". Нястомны мовазнаўца заўсёды ў пошуках матэрыялу для разгляду, да працэсу мыслення яго можа падштурхнуць што заўгодна. Напрыклад, у 1992-2000 гг. у Мінску існаваў хакейны клуб Цівалі. Зуёнак зацікавіўся тым, адкуль узялася такая незвычайная назва. Вікіпедыя паведамляе, што каманду назвалі ў гонар вёскі Цівалі, якая ўвайшла ў склад Мінска ў 70-х. Думаю, што цяпер гэтае слова больш асацыюецца з аднайменным гандлёва-забаўляльным комплексам на вул. Прытыцкага. Але як цікава было прасачыць за філалагічным рухам думкі аўтара, які самастойна выводзіць этымалогію слова.
Ды яму нават сны сняцца мовазнаўчыя! Вось гэта філалагічны ўзровень. У сне Зуёнак спрабуе зразумець, як перадаць па-беларуску назву французскага горада "Тьерье". Атрымліваецца даволі грунтоўны сон з разважаннямі паводле ўсіх правіл. А як цёпла і хораша ён адгукаецца пра сваіх калег паэтаў і празаікаў. Даследуе іх творчасць, аналізуе творы. Мне складана ўявіць, каб такія нататкі рабілі сучасныя пісьменнікі. Прычым натхніць на роздум Зуёнка могуць нават не цэлыя творы, а проста асобныя словы ў іх.
І апошняя частка кнігі — падарожныя нататкі з вандроўкі ў ЗША “Дзесяць дзён другога адкрыцця”. Для аўтара гэта другая вандроўка ў Амерыку, першая адбылася ў 1985 годзе (тады ён прымаў удзел у пасяджэнні Генеральнай асамблеі ААН). Тут ужо з’явілася магчымасць паглядзець на краіну не вачыма дыпламата, а вачыма простага турыста. Наведалі яны штат Мінесота, а ў нататках можна сустрэць і апісанне побыту амерыканцаў (сем’яў, у якіх гасцяваў), і экскурсію па вуліцах і разнастайных установах. Ну і як жа філолаг абыдзецца без філалагічных разваг. Хоць напісана гэта ў 1988 г., але і праз 30 гадоў чытаецца з цікавасцю.
Раю ўсім аматарам цікавай літаратура- і мовазнаўчай літаратуры.

10 лютага 1938 года а 15-й гадзіне быў расстраляны Максім Гарэцкі, беларускі пісьменнік, літаратуразнаўца, лексікограф, фалькларыст. Асабіста для мяне адзін з самых значных беларускіх пісьменнікаў 20 стагоддзя, і неверагодна значная асоба для ўсёй гісторыі беларускай літаратуры.
Манаграфія Дзмітрыя Бугаёва — другое выданне першай кнігі, прысвечанай жыццю і творчасці Максіма Гарэцкага. Першае выданне выходзіла ажно ў 1968 годзе. Каб больш даведацца пра жыццё Гарэцкага ад яго самога, то варта прачытаць аўтабіяграфічны твор “Камароўская хроніка”, бо гэта самая аўтарытэтная крыніца біяграфічных звестак. А каб упарадкаваць у сваёй галаве веды пра яго жыццёвы і творчы шлях агулам, то варта азнаёміцца з гэтай невялікай па памеры кнігай (239 старонак кішэннага фармату). Паводле біяграфіі Гарэцкага можна здымаць вострасюжэтны фільм, ад якога па целе будуць бегчы дрыжыкі, бо лёс пісьменніка быў настолькі пакручасты, што не можаш спакойна асэнсаваць, колькі пакутаў здольны вытрымаць чалавек. Удзел у Першай сусветнай вайне, раненне, доўгія пераезды па шпіталях, потым па розных гарадах, хвароба, арышт, зняволенне ў Лукішскай турме, чарговы арышт, высылка, расстрэл. І гэта ён яшчэ не пабачыў смерці сына (пад Ленінградам праз 6 гадоў пасля расстрэлу бацькі). Страшнае жыццё. Да таго ж жонцы нават не паведамілі пра расстрэл, толькі праз год сказалі, што Гарэцкі памёр ад кровазліцця ў мозг 20 сакавіка 1939 года.
45 гадоў было ў Гарэцкага, каб пакінуць свой след у беларускай літаратуры. І ён пастараўся, каб гэты след быў вельмі глыбокім і вялікім. А колькі яшчэ мог напісаць...

“У нашым вызваленчым руху настаўнікі і літаратары яшчэ доўга будуць больш патрэбны, чым каморнікі і аграномы” (с) Максім Гарэцкі.