4 Свет, згорнуты ў слова

Агульнае ўражанне ад кнігі: нелаканічны Алесь Разанаў уражвае менш, чым Разанаў-мініяцюрыст. Думка, упакаваная ў абзац-вершаказ, парадаксальна займае больш месца, чым вольна развінуты на паэму дыван з думак.
Нітка развагаў уецца, і я не паспяваю запыніцца, каб разгледзець згублены ў агульным узоры вобраз, як трэба слізгаць далей, абы не прапусціць пятлю.

Бліжэй да пачатку кнігі некалькі паэмаў закранулі больш. Бліжэй да канца - дачытваліся пакутліва. Магчыма, іх прынцыпова трэба чытаць вельмі дазавана, малымі порцыямі.

"Паэма жніва" - унікальная прастора біблійнай прыпавесці, прынцыпова аддзеленая ад мітуслівага, поўнага разнастайных рэчаў і персанажаў рэальнага свету. Выйшаў сейбіт на нівы свае... І выйшлі супраць яго лісы бяз нораў, птушкі без гнёздаў... Як ім узаемадзейнічаць: самотнаму сейбіту, пустэльнай камяністай глебе, праклятаму ўмовамі прыпавесці зерню, выгнаным звярам? Адарваная ад рэчаіснасці, падвешаная ў бескантэкставым вакууме тэрыторыя без Бога (Ён лагічна застаўся за тэкстам) - месца, высушанае адчаем і асуджанасцю.

Як цяжка падымацца ад зямлі
і жыць наноў, наноў араць і сеяць,
любіць і спадзявацца — ўсё наноў...
Чаму я не памёр учора?..

Цела мёртвага Бога ў сэрцы:
не памёршы —
не ўваскрашу.

І так першая паэма ўводзіць у агульную цяжкую атмасферу кнігі: пераважна смяротная стомленасць і безвыходнасць.

Як альшына мая — з-пад піл,
як вужака мая —
з-пад бота,
застагну,
упаду ў нахіл...
Напачатку было балота.

Здаецца, я зразумела, што яшчэ дапамагае так моцна агаломшыць чытача: тут жа мяняюцца месцамі прынцыповыя паверхі ўладкавання свету! Біблійная прыпавесць робіцца варожай пустэльняй, поўнай неўтаймаванай звераты. Хтанічнае балота (традыцыйна тэрыторыя варожая, належная нячыстым сілам) ператвараецца ў тое, што было "на пачатку" - у прастору сакральную, якую атакуюць злосныя макабрычныя экскаватары, кіраваныя мясцовым здраднікам.

Твары цьмяныя насупор
узіраюцца:
смерці збыцца...
Запытаешся:
"Гэта сабор?.."
Гэта — бальніца.

Просты рытм нагнятае змроку, нехарактэрнае для Разанава рыфмаванне моцна чапляе і ўжо не выпускае з створанага хваробнага настрою. Часам менавіта рыфма б'е пад дых. Мусіць, не сустракала, каб яна была так дарэчы, менавіта не як арганізацыя маўлення, а як сродак сэнсавага ўдару (гэтаму спрыяе, вядома, і пропуск склада ў рытме), чуеце, як мяняецца інтанацыя на апошнім радку ("Гэта - бальніца")?
Дасканала перададзенае хваробнае адчуванне, тэкст, поўны дзіўных асацыяцый, трызнення. І вось калі я амаль разумею нагрувашчаныя вобразы, амаль вяртаюся да лінейнай рэальнасці, бальніца зноў, непрадбачана зарыфмаваўшыся, перабівае дыханне, выхопліваючы з натуральнага жыцця.

Куды паміраюць людзі? Куды паміраюць людзі?.. Куды паміраюць людзі?!.

Не быў бы сабой Разанаў, каб не ўжыў яркі вобраз ("бы кругі па вадзе - буслянкі"), каб не пагуляў з гукапісам.
Мусіць, тут гэта бразгат медычных інструментаў (бр-р-р):

Уладар твой —
на дабрабыт
зараблялася:
раб вантробаў...
Ты мне рада...
сабе забрыд:
зарабляецца на хваробу.

Неадназначны і вобраз князя Рагвалода, які першы згаданы ў гісторыі Беларусі і з безыменнага мінулага дае адлік будучыні:

З дружынай сваёй —
Уцалелай рэшткай —
Кіруешся ў змрок
Занямелага адвячорка.
I ўсё даўжэе адлегласць
Між тым,
Што было
I што ёсць,
І ўсё больш
Ты застаешся ў мінулым,
I застаецца мінулае
У будучыні
Усё больш.

Я шмат надзей ускладала на апошнія "алхімічныя" паэмы "Гліна", "Камень", "Жалеза", памятаючы чароўнасць вершаказаў. Але гукапераймальнае перакатванне слова на языку ў вершаказе дае больш поўнае ўяўленне пра гліну-камень-жалеза, чым колькістаронкавы асацыяцыйны агляд. Мне нават захацелася выбраць з кожнай з гэтых паэмаў па некалькі абзацаў-строфаў, якія можна было б спакойна пераставіць у іншую. Гліну ў камень, жалеза ў гліну... Можа, я проста стамілася столькі думаць. Можа, трэба было павольней смакаваць вобразы. Калі словаў так шмат побач, яны робяцца занадта балбатлівыя, легкадумныя. Імкнучыся ахапіць іх усе, не знаёмлюся блізка ні з адным.

Трэба зазначыць, што паэмы ў кнізе пераважна раннія. Разанаў ішоў шляхам адсячэння лішняга, ад буйной формы да дасканалай мініяцюры, да літаратурнага супрэматызму. Дарэчы, добра сведчаць пра гэта лаканічныя вокладкі ягоных кніг. Свет, згорнуты ў яйка, схаванае ў куфры... Свет, згорнуты ў слова, туга спавітае сэнсамі.

Перевод на русский...

Общее впечатление от книги: нелаконичный Алесь Рязанов впечатляет меньше, чем Рязанов-миниатюрист. Мысль, упакованная в абзац-вершесказ, парадоксально занимает больше места, чем свободно распростертый на поэму ковер из мыслей.
Нить рассуждений вьется, и я не успеваю остановиться, чтобы рассмотреть утерянный в общем узоре образ, как надо скользить дальше, лишь бы не пропустить петлю.

Ближе к началу книги несколько поэм тронули больше. Ближе к концу - дочитывались мучительно. Возможно, их принципиально нужно читать очень дозировано, малыми порциями.

"Поэма жатвы" - уникальное пространство библейской притчи, принципиально отделенное от суетного, полного разнообразных вещей и персонажей реального мира. Вышел сеятель на нивы свои... И вышли против него лисы без нор, птицы без гнезд... Как им взаимодействовать: одинокому сеятелю, пустынной каменистой почве, проклятому условиями притчи зерну, изгнанным зверям? Оторванная от действительности, подвешенная в бесконтекстном вакууме территория без Бога (Он логично остался за текстом) - место, высушенное отчаянием и обреченностью.

Як цяжка падымацца ад зямлі
і жыць наноў, наноў араць і сеяць,
любіць і спадзявацца — ўсё наноў...
Чаму я не памёр учора?..

Цела мёртвага Бога ў сэрцы:
не памёршы —
не ўваскрашу.

І так первая поэма вводит в общую тяжелую атмосферу книги: преобладает смертельная усталость и безвыходность.

Як альшына мая — з-пад піл,
як вужака мая —
з-пад бота,
застагну,
упаду ў нахіл...
Напачатку было балота.

Кажется, я поняла, что еще помогает так сильно ошеломлять читателя: тут же меняются местами принципиальные этажи устройства мира! Библейская притча становится враждебной пустыней, полной необузданного зверья. Хтоническое болото (традиционно территория враждебная, принадлежащая нечистым силам) превращается в то, что было "в начале" - в пространство сакральное, которое атакуют злостные макабричные экскаваторы, управляемые местным предателем.

Твары цьмяныя насупор
узіраюцца:
смерці збыцца...
Запытаешся:
"Гэта сабор?.."
Гэта — бальніца.

Простой ритм нагнетает мрака, нехарактерная для Рязанова рифмовка сильно цепляет и уже не выпускает из созданного болезненного настроения. Иногда именно рифма бьет под дых. Наверное, не встречала, чтобы она была так кстати, именно не как организация речи, а как средство смыслового удара (этому способствует, конечно, и пропуск слога в ритме), слышите, как меняется интонация на последней строке ("Это - больница")?
Досконально переданное болезненное ощущение, текст, полный странных ассоциаций, бреда. И вот когда я почти понимаю нагроможденные образы, почти возвращаюсь к линейной реальности, больница опять, непредвиденно зарифмовавшись, перебивает дыхание, выхватывая из естественной жизни.

Куда умирают люди? Куда умирают люди?.. Куда умирают люди?!.

Не был бы собой Рязанов, если бы не применил яркий образ ("как круги по воде - буслянки"), если бы не поиграл со звукописью.
Наверное, здесь это бряцание медицинских инструментов (бр-р-р):

Уладар твой —
на дабрабыт
зараблялася:
раб вантробаў...
Ты мне рада...
сабе забрыд:
зарабляецца на хваробу.

Неоднозначный и образ князя Рагвалода, первого упомянутого в истории Беларуси и из безымянного прошлого давшего отсчет будущему:

З дружынай сваёй —
Уцалелай рэшткай —
Кіруешся ў змрок
Занямелага адвячорка.
I ўсё даўжэе адлегласць
Між тым,
Што было
I што ёсць,
І ўсё больш
Ты застаешся ў мінулым,
I застаецца мінулае
У будучыні
Усё больш.

Я много надежд возлагала на последние "алхимические" поэмы "Глина", "Камень", "Железо", помня обаяние вершесказов. Но звукоподражательное перекатывание слов на языке вершесказа дает более полное представление о глине-камне-железе, чем сколькотостраничный ассоциативный обзор. Мне даже захотелось выбрать из каждой из этих поэм по несколько абзацев-строф, которые можно было бы спокойно переставить в другую. Глину в камень, железо в глину... Может, я просто устала столько думать. Может, надо было медленнее смаковать образы. Если слов так много рядом, они становятся слишком болтливыми, легко(с)мысленными. Стремясь охватить их все, не знакомлюсь близко ни с одним.

Надо отметить, что поэмы в книге преимущественно ранние. Рязанов шел путем отсечения лишнего, от крупной формы до совершенной миниатюре, к литературному супрематизму. Кстати, хорошо свидетельствуют об этом лаконичные обложки его книг. Мир, свернутый в яйцо, спрятанное в сундук... Мир, свернутый в слово, туго спеленутое смыслами.