Бывае так, што жывеш у горадзе ў якім не мала выдатных гістарычных аб'ектаў з якімі абавязкова трэба азнаёміцца, але ні як не давядзецца іх аглeдзeць, бо навошта, часу хапае, зрабіць гэта можнa ў любы момант, напрыклад заўтра... ці лепей паслязаўтра. Так атрымалася і ў мяне з Лідай. Давялось жыць там нейкі час, а нават з замкам зняўся толькі пасля таго як адтуль з'ехаў. Таму прачытаць гэту кнігу мне было асабліва цікава.
Вандроўка пачынаецца ад Лідскага замка, расрываецца гісторыя яго заснавання ў 1323, ад гэтага года адлічваецца і гісторыя горада. Таксама ўзгадваецца альтэрнатыўны варыянт узнікненя паселішча з назвай Ліда на гэтым месцы на 200 гадоў раней. Пакружыўшы вакол замка аўтар распавядае пра іншыя гарадскія вуліцы і будынкі на іх. Толькі не ўсё так добра, болшасць гістарычных будынкаў аказалісь знішчанымі пад час пажараў у 1891 і 1941 гадах. Таму з імі атрымліваецца азнаёміцца толькі пры дапамозе архіўных звестак, а таксама старых фотаздымкаў і паштовак з выявамі горада. Толькі звесткі ў асноўным закранаюць часы расійскай імперыі, бо ранейшыя, з часоў Рэчы Паспалітай і Вялікага Княства Літоўскага таксама знішчаны ў пажарах. Можна аддаць належнае аўтару, ён не завальвае чытача дадзенымі накшталт: пастроена ў адным годзе, рэканструявана ў другім годзе. Гэта безумоўна ў кнізе ёсць, але такія звесткі разбаўляюцца ўражаннямі простых людзей і гэта асабліва каштоўна, бо робіць гісторыі дамоў больш жывымі. Акрамя таго выкарыстоўваюцца і крымінальныя хронікі - рынак, корчмы, гатэлі, піўныя і бардэлі – гэта ўсё месцы якія так і прыцягваюць злачынцаў, а з імі і праблемы.
Цікавая прыведзеная гісторыя з мемарыяльнай дошкай Людвіку Нарбуту аднаму з лідараў паўстання 1863 года, які нарадзіўся ў Лідскім павеце і вучыўся ў Лідзе ў касцёле піяраў. Вывешанная 8.05.1938, замураваная 17.09.1939 перад прыходам саветаў. Зноў адкрытая ў 1989, гвалтоўна сарваная 17.06.1996, а з 1997 увогуле схаваная ў адным з гарадскіх касцёлаў. І яшчэ раз адкрытая 21.04.2013. Галоўнае каб зноў не надышоў час яе хаваць.
Усе главы суправаджаюць QR-коды з каардынатымі месца з якога лепей глядзець на аб'ект аб якім ідзе гаворка і з 360-градусным фота, таму, пры жаданні, можна нават дыстанцыйна знаёміцца з выбітнымі месцамі горада. Але, як напісана ў кнізе «такія збудаваннi дзеляцца з чалавекам сілай, прыгажосцю і любоўю, якiя заклалі ў іх стваральнiкi, але дзеляцца толькi з тымі, хто ўмее ўсё гэта ўбачыць…»
Кніга пакінула прыемнае пачуццё. Цікавая прыдумка з QR-кодамі, гісторыі звычайных жыхароў горада аб іх успыяцці горада, справы розных махляроў і злачынцаў таксама было цікава пачытаць. Да кнігі толькі адна прыдзірка – аўтар напісаў, што Тотэнхэм «стаў адным з самых тытулаваных на Туманным Альбіёне», толькі як вядома Тотэнхэм «лайном не быў, але і да вяршыняў не дабраўся».

03:44

Вершы Алеся Чобата мне нагадваюць прозу іншага прадстаўніка Гарадзеншчыны – Віктара Шалкевіча. Адчуваецца, што гэта напісана на памежжы Беларусі і Польшчы, на памежжы двух культур і цывілізацый. А ў кнізе Чобата “Планета” гэта адчуваецца надзвычай, бо тут і перастварэнні з Чэслава Мілаша, і розныя іншыя рэмінісценцыі з польскіх творцаў, і нават вершы хрысціянскай, дакладней каталіцкай, тэматыкі. Усё гэта паказвае, што паэт Алесь Чобат развіваўся ў некалькіх літаратурных традыцыях. Увогуле ўсе гэтыя спасылкі, цытаванні, перастварэнні розных творцаў паказваюць на агульную абазнанасць, начытанасць і адукаванасць паэта. Што сёння досыць рэдкая з’ява.

Ну і яшчэ варта адзначыць, што Чобат, хоць працяглы час жыў у Гародні, усё ж паэт правінцыі, мястэчка, вёскі. Местачковае жыццё і яго людзі яму больш блізкія, больш родныя.

Царква. Тры крамы. Белая авечка.
Ці дажывае, ці то спіць мястэчка,
бялізну звесіўшы, як мах апошні крыл.

А па аголенасці паэтычнага нерву Алесь Чобат блізкі да іншага паэта яго пакалення – Анатоля Сыса.

Прабачце нам, хто за намі,
не біце ў нас перунамі,
мы – спаленыя ў маразы.

І яшчэ адна асаблівасць паэзіі Алеся Чобата – яе палітычная заангажаванасць. Паэт з кнігі ў кнігу асэнсоўвае лёс роднай Беларусі, апавядае пра падзеі мінулага, піша пра страчаныя магчымасці і нацыянальную спадчыну, якую няўхільна губляем. Праўда, апошнім часам падзеі ў Беларусі набралі такую хуткасць, што кніга Чобата, якая выйшла 4 гады таму, у нечым ужо істотна састарэла. Сёння інакш ужо выглядаюць і беларускі народ, і змаганне за волю. Яшчэ зусім нядаўна паэт з горыччу наракаў.

Праўды і той нашым людзям не трэба,
што ж без канца аб красе гаварыць –
хлеб у іх будзе і будзе да хлеба,
толькі краса без астатку згарыць.

А тут аказалася, што не толькі патрэбны хлеб, але і воля, і краса. І многія сёння за гэта гатовыя ахвяраваць і сваім дабрабытам, і нават жыццём.

Некалі я пісаў, што ў Беларусі ёсць немалая кагорта выдатных паэтаў, да якіх так і не прышла не тое што слава, але нават шырокая вядомасць. Як раз Алесь Чобат з гэтай кагорты. Яго мала згадваюць, мала цытуюць, мала шануюць. Але я ўпэўнены, што ў новай Беларусі будуць ягоныя вершы вывучаць у школе, а ў Смаргоні і Гародні будуць вісець шыльды ў ягоную памяць.

Беларускім паэтам звыкла вяртацца з мінулага. Часам – з далёкага мінулага. Як, напрыклад, вяртаўся Францішак Багушэвіч. Як вяртаўся Алесь Гарун. Або Уладзімір Жылка. Як сёння вяртаецца расстраляны ў 37-ым паэт Алесь Дудар.

Андрэй Пяткевіч вяртаецца з пачатку 90-х. Бо ў 95-ым яго ўжо не стала на гэтым свеце.

Чаму Пяткевіч не мог вярнуцца раней? Адказаць вельмі проста. Пяткевіч кантраверсійны паэт. Шмат у яго вершаў, якія не ўкладаліся ў звыклыя мінулыя рамкі дазволенага. Менавіта Пяткевіч напісаў напрыканцы 80-х - пачатку 90-х больш за ўсіх беларускіх паэтаў антысавецкіх вершаў. Прычым вельмі радыкальных і нават брутальных. Няпростыя ў яго былі адносіны з Богам, грамадствам і ўвогуле людзьмі, якія, на думку Пяткевіча, не жывуць на гэтай Зямлі так, як павінны жыць.

На каленях перад грамадзтвам стаяць,
Пакланяцца абсурдным канонам.
Вобзем грымну пакоры карону,
Каб шчасьлівым сканаць.

Або вось такія балючыя радкі:

Людзі, пачуйце! Яны не пачуюць.
Людзі, убачце! Вось позірк адводзяць.
Нейкія здані кудысь адыходзяць.
Нелюдзі-людзі сябе не ўратуюць.

Учынкаў, здзейсненых Пяткевічам, было шмат. Ён выкрываў стукачоў і несумленных людзей, бесхрыбетнікаў і пафігістаў. Пра дамаганні гарадзенскага КДБ расказаў у артыкуле «Паэт і камітэт», надрукаваным у гарадзенскай «Пагоні».

Маленькага росту, худзенькі, сухенькі, Андрэй Пяткевіч нагадваў фальклёрнага дзядка-дамавічка, які мусіць сачыць за парадкам у хаце, а яго мала хто слухаецца. Таму ўвесь час трэба ўшчуваць і сарамаціць жыхароў дому.

Паэт у 20 гадоў піша пра сваю безнадзейную восень, пра вогнішча, на якім палілі “нашы вольныя размовы і няскораныя крылы”. І толькі родная прырода, краявіды Бацькаўшчыны для паэта з’яўляюцца адхланнем і месцам, дзе яго душа адчувае суладдзе і супакой.

Ну й няхай паўдуркі ходзяць па сьвеце,
Мне яны не перашкодзяць нюхаць суквецьці.

Гэты невялічкі зборнік паэт уклаў сам, перапісаў у сшытак вершы і перадаў на захаванне свайму сябру паэту Юрасю Пацюпу, пазначаўшы ў сшытку, што пры выданні зборніка нельга ўносіць праўкі, змяняць правапіс, ламаць радкі і парушаць інтэрвалы паміж строфамі. Выдаўцы выканалі патрабаванні паэта. Цяпер Юрась Пацюпа працуе над выбраным Андрэя Пяткевіча, у якое паспрабуе сабраць усё, што атрымаецца знайсці – нават эпісталярную спадчыну.

Гэтую кнігу можна назваць летапісам роднай вёскі аўтаркі. Наўрад ці такую кнігу напішаш толькі з уласнай памяці. Таму праца над ёй мне ўяўляецца перадусім у пошуку знікаючых у невараць мінулага гісторыяў, імёнаў, лёсаў – амаль як этнографы шукаюць старыя легенды і песні ў фальклорных экспедыцыях.

І яшчэ. Пра адну вёску, аказваецца, можна напісаць цэлую вялікую кнігу. Не ведаю, ці пра ўсіх землякоў, якія жылі ў вёсцы Шчонава на Карэліччыне ў другой палове 20 стагоддзя, напісала Альжбета Кеда ў “Шчонаўскіх абразках”, але тут сотні імёнаў, лёсаў, цікавых, вясёлых, займальным, сумных і трагічных гісторыяў.

Улічваючы тое, што аўтар кнігі жанчына, то і жаночы вобраз роднай вёскі бадай самы адметны і так бы мовіць драматургічны – ад дзіцячых гульняў, праз дзявочую маладосць да жаночых вынікаў жыцця.

З гэтай кнігі таксама можна даведацца, як жыла заходняя беларуская вёска ў 60-70 гадах, як тут працавалі і вялі ўласную гаспадарку, як праводзілі вольны час, якія танцы танцавалі на вечарынках, якія і ў каго шылі сукенкі жанчыны, якія пастаноўкі ладзілі, як праходзілі вяселлі і як адбываліся пахаванні, якую музыку і на чым гралі. Карацей, для любога беларускага даследчыка – гісторыка, этнолага, фалькларыста – у гэтай кнізе знойдзецца багаты, каштоўны матэрыял.

Аднак "Шчонаўскія абразкі" не назавеш чыста зборнікам краязнаўча-біяграфічных матэрыялаў. Гэта мастацкая кніга малой прозы. І мне яна нагадвае кнігі малой прозы Янкі Брыля. У гэтай прозе і лаканічная дасканаласць слова, і эмацыянальнасць, і пачуццёвасць, і аўтарскае стаўленне да сваіх землякоў – перадусім нейкая настальгічная любоў, на адлегласці часу ўзмоцненая.

І думаецца: пашанцава вёсцы Шчонава, якая на Карэліччыне. Трэба меркаваць, як і большасць беларускіх вёсак, памірае тая ранейшая вёска Шчонава. Адыходзяць у лепшы свет яе насельнікі, разбураюцца хаты, або займаюць іх дачнікі. Усё менш і менш застаецца людзей, якія памятаюць тое ранейшае, з 20 стагоддзя, тутэйшае жыццё. Але ёсць цяпер кніга, якая Шчонава захавала на вякі. І нашчадкі шчонаўцаў цяпер могуць лёгка ўвайсці ў зніклы свет родных мясцін і блізкіх людзей. І гэта бадай асноўная вартасць такіх кніг, запатрабаваць якіх з часам будзе толькі ўзрастаць.