3 А другого Марса у вас нету?

Когда я выйду на пенсию, я полечу на Марс. Это уже твердо решено. Моя дочка обещала купить мне билет, мы только не договорились, в одну сторону или в две. (Это не совсем шутка, потому что - ну правда, а стоит ли возвращаться, если там интересно.) Конечно, тогда это будет доступно, никто не может угадать случайных научных прорывов.

И с первых же неуклюжих шагов и первых ростков картофеля человек начнет скучать по нарушенной девственности планеты, по её безлюдности и нетронутости. Первый город на Марсе, конечно, будет называться Брэдбери, другой, может быть, Берроуз (и не исключено, что третий - Илон-сладкий-Илон). В нем могут жить мои внуки. Будут ли они смуглые и золотоглазые?.. Думаю, как пишет Робинсон, они еще в младшей школе смогут оперировать понятиями ядерных процессов; сумеют очень ловко перемещаться в непривычной неземной гравитации; будут удивляться многим земным понятиям и хихикать над земными фразеологизмами; гора Олимп станет для них отнюдь не мифическим объектом; они будут переживать все муки первой любви, и гормональные бури могут стать для них более разрушительными, чем песчаные; а может, у них появятся новые неожиданные способности... "Зеленый Марс" Робинсона начинается с описания быта экстрагенных детей Марса - и это очень интересно и многообещающе.

Однако надежды не сбываются.

Итак, перед нами пустыня, почти голая, почти безжизненная. Но. В ней обитают бактерии. Лишайники. И даже цветут... еще не яблони, но уже немало цветов и трав. Го, там столько вкусного! Лучше день потерять, зато потом за пять минут долететь...

Это зеленый Марс со стремлением к синему - затопленному ледниковыми и подземными водами. Прошло порядка ста лет колонизации. На Марсе несколько больших городов, вполне себе жизнеспособных и футуристических, там живут колонисты, рабочие различных профессий, там правят большие транснациональные компании. А еще на Марсе есть подполье, в прямом и переносном смысле, зеленое и красное - этакие "дикари", отдаленные друг от друга небольшие общины, которые имеют собственный, отличающийся от транснационального (и отличающийся друг от друга), взгляд на колонизацию и полагают, что лучше знают, как лучше будет Марсу. Экотеррористы выступают за аутентичность и экологию Марса. Но не совсем аутентичность. Колонизировать Марс, но не изменять его? А зачем это нужно? Проще тогда просто не трогать, не летать - забыть. На самом деле все, все за колонизацию. Но за свой подтип колонизации они готовы порвать и взорвать своих и чужих. Подпольщики по-мелкому вредят транснациональным компаниям, компании по-мелкому вредят подпольщикам, подпольщики по-мелкому вредят подпольщикам. Как-то так...

Традиционная проблема несистемной оппозиции - невозможность консолидации различных общин, дезорганизованность, слабость в ресурсах... И - болтливость! А еще наивность. Героя в 22 веке удивляет ангажированность науки, желание различных компаний урвать то, в чем заинтересованы именно они. Ну-ну, "и только вчера вас отняли от материнской груди". Национальные общины на Марсе, микрокультуры русских (в ушанках), японцев, арабов, цыган (да ладно!), их переживания и проговаривание своей идентичности за распитием национальных напитков ("а текила, ром и виски - это все по-глобалистски"), противостояние "глобалистским" наднациональным компаниям делают четкую проекцию на проблемы Земли, выбрасывая нас из марсианской атмосферы. Социологические и политические выкладки Робинсона только притворяются марсианскими. Не он первый, не он последний.

Я люблю бросать фразу, когда попадаю в неприятную беседу, что с большим удовольствием, чем политику, кулинарию, телевизионное шоу или чужого мужа, готова обсудить колонизацию Марса. Почему-то большинство моих собеседников после этого прекращают беседу. Похоже, что с Робинсоном я с большим удовольствием пообщаюсь на любую другую проблемную неинтересную тему.

Обидно. Колонизация Марса - это действительно то, что меня интересует. Может быть, проблема в жанровом асинхроне? Мне нравится иногда "забывать" о временной принадлежность произведения и зачислять его в абстрактную жанровую шкалу: таким образом, "Записки у изголовья" Сэй Сёнагон делаются образцом авангардной нелинейной прозы 21 века, ну, а Робинсон присоединяется к мастерам классической фантастики конца 19 - начала 20. Интересно, что сказал бы о нем маэстро Жюль Верн? Может похвалил бы? Вряд ли...

Итак, перед нами почти классический жанрово устаревший текст, большая часть которого - созерцание, описание, подробное изложение идей, изобретений и процессов, длинные обсуждения, лекции-конференции с слабой имитацией диалогичности через уточняющие вопросы участников. Короче, именно то, что хочется по-детски пролистать до "интересных частей".

Главная проблема автора, как мне показалось, - отсутствие одной выразительной сюжетной линии. Чего он хочет? Он хочет поговорить за Марс. Чего хочет читатель? Как правило, читатель хочет историю, рассказ. И истории как раз нет. Нет одной четкой сюжетной линии. Нет яркого персонажа, который нёс бы её на себе. (Считать, что книга представляет из себя несколько историй глазами разных персонажей - тоже не срабатывает, так как все персонажи разговаривают одинаковыми, теми же словами и никто из них не имеет собственной четкой яркой истории.) Книга потерянных художественных возможностей.

Например 1. Очень удачный ход, который всегда сильно включает эмпатию читателя, - герой-профан, который мало понимает, что происходит, попадает в неловкие ситуации, с ошарашенным видом оглядывается вокруг, и все объясняют ему обстоятельства (вот он - почти непринужденный повод для подробных научных выкладок). С таким героем легко себя ассоциировать. Им мог бы стать Арт, впервые прибывший на Марс, но не становится. Робинсон не позволяет ни одному персонажу занять позицию лидера, мне показалось, ему, марсоэкологу, просто... не нужны люди на Марсе, он с трудом их терпит.

Например 2. Ниргал и Джеки, дети Марса, могли через весь роман мучительно осознавать свою любовь друг к другу и через ошибки (и фантастические, подробнейшие в деталях пейзажи) идти навстречу взаимности. Правда, сцена любви на вулкане украсила книгу, но дети Марса неизменно остаются в тени "олимпийских" (это отсылка к марсианской горе Олимп, если что) бессмертных (в прямом смысле) небожителей - старых персонажей, которых автор должен был если не похоронить, то по крайней мере оставить в первой части на заслуженном покое. Обсасывание одних и тех же героев как главных из тома в том через десятилетия и века (воспользовавшись омоложением - наш случай... сном, бессмертием, реинкарнацией или путешествием во времени) свидетельствует о проблемах автора с фантазией, то есть с писательским мастерством.

Например 3. Подполье. Группы "дикарей" на Марсе и противостояние машинерии, тоталитарному маховику бездушных экономистов - кажется, такая выигрышная тема. Какой талант надо иметь, чтобы ее угробить?! Группа революционеров могла бы долго и пафосно готовиться к уничтожению солнечного зеркала, которое греет Марс. Но его сбивают между прочим, без подготовки и без апокалиптических последствий. Буднично. Неинтересно. Или вот... "У нас революция!" - многообещающе провозглашает под конец книги героиня. ...А теперь прослушайте лекцию по геологии и климатологии... Даже о самом большом событии романа - прорыве плотины и затоплении города (без отселения жителей) - рассказывается в нескольких предложениях в телефонном разговоре. Новости одной строкой и то более эмоциональны и художественны, чем эта телеграмма. "Кульминация" книги - долгая (не могу удержаться) прогулка спасенных жителей к эвакуационному вокзалу. Ага. Они идут. Им трудно. Читателю "интересно".

Например 4. Описательная, рассуждательная книга, которая заставит перенестись в фантастические пейзажи чужой планеты и услышать геологическую поэзию "еще менее коммуникационную, еще более пассивную, полностью лежащую вне времени, холодную, вулканическую поэзию камней, каждый из которых – слово, произнесенное давным-давно самой Землей <Марсом>" (Урсула Ле-Гуин) - такая книга требует идеального языка, яркого мастерства психоделики, прозопоэзии. Длинные, полные полезных сведений лекции Робинсона?.. Читала я более захватывающие научно-популярные книги, которые не притворялись художественными. Современный читательский темперамент требует клиповости, быстрой смены кадров, с чем прекрасно справляется Нил Стивенсон. Да даже туалетный юмор "Марсианина" в сумме парадоксально дает больше Марса, чем подробнейшие выкладки Робинсона.

Не сомневаюсь, что у "Зеленого Марса" есть свой читатель. Скорее всего, длинные рассуждения об экономике, социологии, политике, экологии, геологии, механике, химии и биохимии, даже религии Марса имеют свою ценность. Мне иногда казалось, что современные авторы боятся фантазировать относительно футуристической техники, как не боялись старые классические фантасты, потому что очень это неблагодарное дело - угадать парадоксальное развитие науки. Робинсон не боится. И я уверена, что что-то он обязательно угадал. К сожалению, я не могу это оценить. С точки зрения художественности книга разбалансирована, а я - мечтательная перфекционистка - ищу в тексте именно совершенства.

Слушай, птичка, нет ли у тебя другого Марса? Я уже багаж запаковываю...

Па-беларуску першатэкст...

Калі я выйду на пенсію, я палячу на Марс. Гэта ўжо цвёрда вырашана. Мая дачка абяцала набыць мне квіток, мы толькі не дамовіліся, у адзін бок ці ў два. (Гэта не зусім жарт, таму што - а ці дапраўды варта вяртацца, калі там цікава.) Вядома, тады гэта будзе даступна, ніхто не можа ўгадаць выпадковых навуковых прарываў.

І з першых нязграбных крокаў ды першых каліваў бульбы чалавек пачне сумаваць па парушанай цнатлівасці планеты, па яго бязлюднасці і некранутасці. Першы горад на Марсе, вядома, будзе называцца Брэдберы, другі, можа быць, Бэроўз (і не выключана, што трэці - Ілан-салодкі-Ілан). У ім могуць жыць мае ўнукі. Ці будуць яны смуглявыя і залатавокія?.. Думаю, як піша Робінсан, яны яшчэ ў малодшай школе будуць апераваць паняткамі ядзерных працэсаў; здолеюць вельмі хвацка перамяшчацца ў нязвыклай мне незямной гравітацыі; будуць здзіўляцца многім зямным паняткам і хіхікаць з зямных фразеалагізмаў; гара Алімп стане для ніх ані не міфічным аб'ектам; яны будуць перажываць усе пакуты першага кахання, і гарманальныя буры могуць стаць для іх больш разбуральнымі, чым пясчаныя; а можа, у іх з'явяцца новыя нечаканыя здольнасці. "Зялёны Марс" Робінсана пачынаецца з апісання побыту экстрагенных дзяцей Марса - і гэта вельмі цікава і спадзеўна.

Аднак надзея не спраўджваецца.

Такім чынам, перад намі пустыня, амаль голая, амаль безжыццёвая. Але. У ёй жытлуюць бактэрыі. Лішайнікі. І нават цвітуць... яшчэ не яблыні, але ўжо даволі кветак ды траваў. Го, там столькі смачнага! Лепей дзень страціць, затое потым за пяць хвілінаў даляцець...

Гэта зялёны Марс з імкненнем да сіняга - затопленага ледавіковымі і падземнымі водамі. Прамінула парадку ста гадоў каланізацыі. На Марсе некалькі купальных гарадоў, цалкам сабе жыццяздольных і футурыстычных, там жывуць каланісты, працоўныя розных прафесій, там кіруюць вялікія транснацыянальныя кампаніі. А яшчэ на Марсе ёсць падполле, у прамым і пераносным сэнсе, зялёнае і чырвонае - гэтакія "дзікары", раскіданыя невялікія суполкі, якія маюць уласны, адрозны ад транснацыянальнага (і адрозны адно ад аднаго), погляд на каланізацыю і мяркуюць, што ведаюць лепш, як лепш будзе Марсу. Экатэрарысты выступаюць за аўтэнтычнасць і экалогію Марса. Але не зусім аўтэнтычнасць. Каланізаваць Марс, ды не змяняць яго? А нашто гэта трэба? Прасцей тады проста не чапаць, не лятаць - забыцца. Насамрэч усе, усе за каланізацыю. Але за свой падтып каланізацыі яны гатовыя парваць і ўзарваць сваіх і чужых. Падпольшчыкі па-дробнаму шкодзяць транснацыянальным кампаніям, кампаніі па-дробнаму шкодзяць падпольшчыкам, падпольшчыкі па-дробнаму шкодзяць падпольшчыкам. Неяк так...

Традыцыйная праблема несістэмнай апазіцыі - немагчымасць кансалідацыі розных суполак, дэзарганізавасць, слабасць у рэсурсах... І - балбатлівасць! А яшчэ наіўнасць. Героя ў 22 стагоддзі здзіўляе ангажаванасць навукі, жаданне розных кампаній урваць тое, у чым зацікаўленыя менавіта яны. Ну-ну, "і толькі ўчора вас аднялі ад мацярынскай цыцкі". Нацыянальныя суполкі на Марсе, мікракультуры японцаў, арабаў, цыганоў (ды ладна!), іх перажыванні і перагаворванні сваёй ідэнтычнасці за распіццём нацыянальных напояў ("а тэкіла, ром і віскі - гэта ўсё па-глабалісцку"), супрацьстаянне "глабалісцкім" наднацыянальным кампаніям робяць выразную праекцыю на праблемы Зямлі, выкідваючы нас з праблем Марса. Сацыялагічныя і палітычныя выкладкі Робінсана толькі прыкідваюцца марсіянскімі. Не ён першы, не ён апошні.

Я люблю кідаць фразу, калі трапляю ў непрыемную гутарку, што з большым задавальненнем, чым палітыку, кулінарыю, тэлевізійнае шоу або чужога мужа, гатовая абмеркаваць каланізацыю Марса. Чамусьці большасць маіх суразмоўцаў пасля гэтага спыняюць гутарку. Падобна, што з Робінсанам я з большым задавальненнем пагутару на любую іншую праблемную нецікавую тэму.

Крыўдна. Каланізацыя Марса - гэта дапраўды тое, што мяне цікавіць. Можа быць, праблема ў жанравым асінхроне? Мне падабаецца часам "забывацца" пра часавую прыналежнасць твора і залічаць яго ў абстрактную жанравую шкалу: такім чынам, "Запіскі ля ўзгалоўя" Сэй Сёнагон робяцца ўзорам авангарднай нелінейнай прозы 21 стагоддзя, ну, а Робінсан далучаецца да майстроў класічнай фантастыкі канца 19 - пачатку 20 стагоддзя. Цікава, што сказаў бы пра яго маэстра Жуль Верн? Мо ўхваліў бы? Наўрад...

Такім чынам, перад намі амаль класічны жанрава састарэлы тэкст, большая частка якога - сузіранне, апісанне, падрабязны выклад ідэй, вынаходніцтваў і працэсаў, доўгія абмеркаванні, лекцыі-канферэнцыі з слабой імітацыяй дыялагічнасці праз удакладняльныя пытанні ўдзельнікаў. Карацей, менавіта тое, што хочацца па-дзіцячы прагартаць да "цікавых частак".

Галоўная праблема аўтара, як мне падалося, - адсутнасць адной выяўнай сюжэтнай лініі. Чаго ён хоча? Ён хоча паразважаць за Марс. Чаго хоча чытач? Як правіла, чытач хоча гісторыю, аповед. І гісторыі якраз няма. Няма адной выразнай сюжэтнай лініі. Няма яркага персанажа, які нёс бы яе на сабе. (Лічыць, што кніга ўяўляе з сябе некалькі гісторый вачыма розных персанажаў - таксама не спрацоўвае, бо ўсе персанажы размаўляюць аднолькавымі, тымі самымі словамі і ніхто з іх не мае ўласнай выразнай яркай гісторыі.) Кніга страчаных мастацкіх магчымасцяў.

Напрыклад 1. Вельмі ўдалы ход, які заўсёды моцна ўключае эмпатыю чытача, - герой-прафан, які мала разумее, трапляе ў няёмкія сітуацыі, з агаломшаным відам азіраецца вакол, і ўсе вакол тлумачаць яму акалічнасці (вось яна - амаль нязмушаная нагода для падрабязных навуковых выкладак). З такім героем лёгка сябе асацыяваць. Ім мог бы стаць Арт, упершыню прыбылы на Марс, але не становіцца. Робінсан не дазваляе ні аднаму персанажу заняць пазіцыю лідара, мне падалося, яму, марсаэколагу, проста не патрэбныя людзі на Марсе, ён з цяжкасцю іх церпіць.

Напрыклад 2. Ніргал і Джэкі, дзеці Марса, маглі праз увесь раман пакутліва ўсведамляць сваё каханне адно да аднаго і праз памылкі (і фантастычныя падрабязныя ў дэталях пейзажы) ісці насустрач узаемнасці. Што праўда, сцэна кахання на вулкане аздобіла кнігу, але дзеці Марса нязменна застаюцца ў цені "алімпійскіх" (гэта адсылка да марсіянскай гары Алімп, калі што) несмяротных (у прамым сэнсе) небажыхароў - старых персанажаў, якіх аўтар мусіў калі не пахаваць, то прынамсі пакінуць у першай частцы. Абсмоктванне тых самых герояў як галоўных з тома ў том праз дзесяцігоддзі і стагоддзі (скарыстаўшы амаладжэнне, сон, несмяротнасць, рэінкарнацыю ці падарожжы ў часе) сведчыць пра праблемы аўтара з фантазіяй, то-бок з пісьменніцкім майстэрствам.

Напрыклад 3. Падполле. Суполкі "дзікароў" на Марсе і супрацьстаянне машынерыі, таталітарнаму махавіку бяздушных эканамістаў - здаецца, такая выйгрышная тэма. Які талент трэба мець, каб яе запароць?! Група рэвалюцыянераў магла б доўга і пафасна рыхтавацца да знішчэння сонечнага люстра, якое грэе Марс. Але яго збіваюць паміж іншым, без падрыхтоўкі і без апакаліптычных наступстваў. Будзённа. Нецікава. "У нас рэвалюцыя!" - шматабяцальна абвяшчае пад канец кнігі гераіня. ...А цяпер праслухайце лекцыю па геалогіі і кліматалогіі... Нават самая вялікая падзея рамана - прарыў плаціны і затапленне вялікага горада (не адсяліўшы жыхароў) - расказваецца ў некалькіх сказаў у тэлефоннай размове. Навіны адным радком і тое больш эмацыйныя і мастацкія, чым гэтая тэлеграма. "Кульмінацыя" кнігі - доўгая (не магу ўтрымацца) прагулка ўратаваных жыхароў да эвакуацыйнага вакзала. Ага. Яны ідуць. Ім цяжка. Чытачу "цікава".

Напрыклад 4. Апісальная, разважальная кніга, якая змусіць перанесціся ў фантастычныя пейзажы чужой планеты і пачуць геалагічную паэзію "еще менее коммуникационную, еще более пассивную, полностью лежащую вне времени, холодную, вулканическую поэзию камней, каждый из которых – слово, произнесенное давным-давно самой Землей <Марсом>" (Урсула Ле-Гуін) - такая кніга патрабуе ідэальнай мовы, яскравага майстэрства псіхадэлікі, прозапаэзіі. Доўгія, поўныя карысных звестак лекцыі Робінсана?.. Чытала я больш захапляльныя навукова-папулярныя кнігі, якія не прыкідваліся мастацкімі. Сучасны чытацкі тэмперамент патрабуе кліпавасці, хуткай змены кадраў, з чым цудоўна спраўляецца Ніл Стывенсан. Ды нават туалетны гумар "Марсіяніна" ў суме парадаксальна дае больш Марса, чым найпадрабязнейшыя выкладкі Робінсана.

Не сумняваюся, што ў "Зялёнага Марса" ёсць свой чытач. Хутчэй за ўсё, доўгія развагі пра эканоміку, сацыялогію, палітыку, экалогію, геалогію, механіку, хімію і біяхімію, нават рэлігію Марса маюць сваю каштоўнасць. Мне часам падавалася, што сучасныя аўтары баяцца фантазіяваць адносна футурыстычнай тэхнікі, як не баяліся старыя класічныя фантасты, бо надта гэта няўдзячная справа - угадаць парадаксальнае развіццё навукі. Тым не менш я не сумняваюся, што нешта Робінсан абавязкова ўгадаў. На жаль, я не магу гэта ацаніць. З гледжання мастацкасці кніга разбалансаваная, а я - летуценная перфекцыяністка - шукаю ў тэксце менавіта дасканаласці.

Ці няма ў вас іншага Марса? Я ўжо багаж запакоўваю...