3 Джэк-вантробшчык Аршанскай акругі

БССР 1920-х гадоў рэдка трапляе на старонкі сучаснай беларускай прозы. З нядаўняга можна прыгадаць бадай што толькі “Захоп Беларусі марсіянамі” Алеся Аркуша, дзе адна з сюжэтных ліній адбываецца ў Полацку 1925 года. Але ж, на маю думку, гэты час варты больш шырокай “навелізацыі”. Нашы 1920-я багатыя як літаратурнай спадчынай (неўміручыя “Запіскі Самсона Самасуя” Андрэя Мрыя), так і разнастайнымі гістарычнымі акалічнасцямі, праз якія прайшла тады краіна (Савецка-Польская вайна, пабудова савецкай Беларусі, беларусізацыя). Мне, як даследчыку міжваеннай Беларусі, было цікава даведацца, што ў 2017 годзе за гэты перыяд вырашыў узяцца Зміцер Дзядзенка ў сваёй новай кнізе “Вялікая пралетарская сэксуальная рэвалюцыя“.

“Вялікая пралетарская сэксуальная рэвалюцыя” – пачынаецца як дэтэктыў у гістарычным антуражы. У Оршы другой паловы 1920-х гадоў адбываецца забойства, знойдзены труп прастытуткі з перарэзаным горлам, злачынца невядомы. Праз некаторы час знаходзяць яшчэ адну забітую падобным чынам жанчыну, але гэтым разам ахвяра з “эліты” савецкага грамадства – загадчыцца жанадзелу гаркама партыі Валянціна Мачуга. За справу бярэцца АДПУ.

Як аматар “міжваенкі”, я ў першую чаргу хачу сказаць пару словаў пра антураж кнігі. Дзядзенка малюе эпоху з дапамогай даволі простых інструментаў: пераліку разнастайных савецкіх устаноў і арганізацый, цытатавання зацемак з тагачасных часопісаў і ўрыўкаў прац бальшавіцкіх тэарэтыкаў (напрыклад, Калантай), увядзеннем тыповых для эпохі герояў (ветэрана імперыялістычнай вайны, чэкіста і інш.) і апісання агульнавядомых асаблівасцяў быта 1920-х. Месцамі атмасфера перададзена ўдала – гэта ў першую чаргу датычыцца апісання паседжанняў аршанскай філіі “Маладняка”. Але часцей у тэксце паглыблення ў 1920-я не адчуваецца: напрыклад, у кнізе аршанскія міліцыянты апытваюць сведкаў забойства прастытуткі канцэлярнай мовай пратаколаў сучаснай беларускай міліцыі. Не тое каб канцэлярызмы надта змяніліся за стагоддзе, але ж няма ў той сцэне сваёй рызынкі, якая б дакладна адносіла падзеі да гістарычнага кантэксту. Тая сцэна магла б спакойна адбывацца не ў Оршы 1920-х, а ў Мінску 2010-х, розніцы чытач не адчуў бы. Таксама ў кнізе ўжываецца вельмі спрошчаны і схематычны падзел персанажаў на чальцоў оруэлаўскай “унутранай партыі” і оруэлаўскіх жа “пролаў”. Асноўныя дзеючыя асобы аповесці – гэта службоўцы і чальцы кампартыі - паказаныя, як сытыя, добра апранутыя людзі, без побытавых і грашовых праблем, а вакол іх галодныя, дурнаватыя, брудныя сяляне і гарадскія рабацягі ў якасці фона. Здаецца ж, у 1920-я савецкая ўлада яшчэ не надта моцна адасоблівалася ад працоўнага люду, каб быў заўважны такі оруэлаўскі падзел. Многія ўрадоўцы таго часу мелі такія ж побытавыя праблемы як і простыя рабочыя з гарадскіх ускрайкаў. Няма ў кнізе і абяцаных у анатацыі “рытмаў НЭПа”, адна сцэна ў рэстаране з п’яным “нэпманам” для галачкі і ўсё.

Што датычыцца цэнтральнай тэмы кнігі – уласна “сэксуальнай рэвалюцыі”, то і яна раскрыта вельмі спрошчана і нават шаблонна. Напрыклад, рэвалюцыйны злом патрыярхальнай сям’і на прыкладзе пары Валянціны і Канстанціна Мачугаў паказаны вельмі павярхоўна. Муж, які да рэвалюцыі часцяком звяртаўся да рукапрыкладства ў дачыненнях з супругай, пасля здзяйснення гістарычнага матэрыялізму атрымаў адлуп ад жонкі, ўзброенай марксістска-ленінскімі пастулатамі пра новы быт. Тэма прастытуцыі, вельмі характэрнай для БССР 1920-х гадоў праблемы, ўзгадваецца ў кнізе Дзядзенкі даволі ўскосна, толькі на прыкладзе забітай напачатку сюжэта дзяўчыны. Так, у кнізе ёсць шмат пасцельных сцэн, але ж, як і ў выпадку з “рытмамі НЭПа”, усе гэтыя сцэны напісаны нібыта “для галачкі” - каб апраўдаць слова “сэксуальная” у назве твора. Апісанні сэксу ў кнізе механістычныя, пазбаўленыя любоўнай эстэтыкі. У гэтым пункце я не магу абысціся без параўнання з класікай: у тых жа “Запісках Самсона Самасуя”, напісаных у 1920-я, нашмат больш адчуваецца жарсці і сэксуальнага юру (і гэта ня гледзячы на поўную адсутнасць пасцельных сцэн), чым ў “Вялікай пралетарскай сэксуальнай рэвалюцыі” Дзядзенкі.

З сюжэтнага боку кніга таксама пакутуе на некалькі характэрных для сучаснай беларускай прозы сымптомаў: яна надта кароткая (у кнізе змешчана толькі адна аповесць) і ў яе абарваная і скамечаная канцоўка, нібыта аўтар спяшаўся завяршыць тэкст да пэўнага тэрміну. Гэтыя хібы ўласцівы многім маладым беларускім празаікам і аўтар гэтай рэцэнзіі не выключэнне. Усе мы некуды спяшаемся, стараемся хутчэй-хутчэй выдаць сваю кнігу, і за гэтай спешкай губляецца якасць.

Дэтэктыўны складнік сюжэту “Сэксуальнай рэвалюцыі” затухае недзе да сярэдзіны аповесці і не ўяўляе з сябе нечага экстраардынарнага. Цікавая напачатку лінія з Канстанцінам Мачугай, які з-за п’янкі не памятае, ці ні ён забойца сваёй жонкі, губляецца пад наплывам іншых сюжэтных дарожак, на якія Зміцер Дзядзенка спяшаецца выбегчы, пакідаючы недасказанымі старыя. Героі аповесці апісаны скупа і незапамінальна. Часам бывае цяжка адрозніць дзе скончваецца лінія з адным героем і пачынаецца гісторыя іншага, настолькі аднолькавымі яны чытаюцца ў тэксце. За выняткам адной-двух асаблівасцяў усе мужчынскія персанажы выглядаюць блізняткамі. Жаночыя таксама не блішчаць арыгінальнасцю.

“Вялікая пралетарская сэксуальная рэвалюцыя“ – твор з добрай задумкай, цікавым сэтынгам, але не вельмі дасканалай рэалізацыяй. Бачна, што Зміцер Дзядзенка стараўся ахапіць як мага больш акалічнасцяў жыцця ў Савецкай Беларусі ў 1920-я гады і дадаць рызынку ў выглядзе той самай “сэксуальнай рэвалюцыі”, але ў пагоне за ўсеахопнасцю ўціснутай ў занадта малы аб’ём згубілася якасць. Тым не менш, спадзяюся, што Зміцер не кіне сваёй працы на ніве навелізацыі нашай мінуўшчыны пачатку ХХ стагоддзя, а “Сэксуальная рэвалюцыя” стане першым крокам да новых твораў у рэдкім для нашых часоў сэтынгу Беларусі 1920-х гадоў.

Рэцэнзія ў блогу