Больше рецензий

22 декабря 2014 г. 01:59

3K

4

Нацыянальная самасвядомасць – гэта ідэнтыфікацыя асобы са сваёй нацыяй. І. Мележ адкрывае гэтае ўяўленне праз у прыказкі і прымаўкі палешукоў, пра якія сёння пойдзе размова на прыкладзе рамана “Людзі на балоце”.
Можна сказаць, што прыказкі і прымаўкі ўтвараюць пэўную канцэптасферу, у якой дзейнічаюць персанажы.
Значную ролю ў будове прыказак адыгрывае прыём антытэзы, пры дапамозе якога дасягаецца найбольшая яснасць выказваемай думкі: “Пакуль: косю, косю – да ў аглоблі”. У дадзеным прыкладзе размова ідзе пра нахабства, але супрацьстаўляецца праз пяшчотнае, лагоднае: “косю, косю”. Антытэза – гэта супрацьпастаўленне з’яў, вечных пытанняў, якія ўласцівы і іншым народам, такім чынам, беларускія прыказкі і прымаўкі ўпісваюцца ў сусветны кантэкст: беларускія прыказкі “Косю, косю – ды ў аглоблі. Бойся не таго, хто крычыць, а таго, хто маўчыць”; рускія “Тих, да лих, криклив, да отходчив. Не бойся срезня, бойся гнетня. Не бойся умного лихого, бойся смирного дурака. Не бойся того, кто песни поёт, а бойся того, кто дремлет”; французскія Il n’est eau que l’eau qui dort” (няма горай вады, чым тая, што спіць); англійскія “Still waters run deep” (“У ціхай вады глыбокае плынь); нямецкія: “Stille Wasser haben tiefen Grund” (Ціхія воды маюць глыбокае дно).
Найбольш шырока народ выкарыстоўваў трапныя параўнанні, таму склаўся цэлы тып параўнальных прыказак:

Любая на багацце – як муха на агонь
Як макаў цвет
Сядзелі б, як жабы ў карчах

.
Вобразнасць прыказак дасягаецца такімі маляўнічымі сродкамі, як метафара і яе разнавіднасць алегорыя (“Найшла каса на камень”), гіпербала (“Мора яму па калено”) і інш. Існуе, аднак, шэраг прыказак з рытмічнай арганізацыяй і нават з наяўнасцю рыфмы, але ў якіх думка выказваецца без удзелу вобразных сродкаў: “Што з воза ўпало, тое прапало”.
Нягледзячы на лаканічнасць і сцісласць знешняй формы, прыказкі вельмі шырокія па сваёй тэматыцы, ахопу разнастайных жыццёвых з’яў.
Многія агульнабеларускія прыказкі і прымаўкі на самыя розныя тэмы можна сустрэць у творах І. Мележа, што яшчэ раз падкрэслівае яго ўклад ва ўсебаковае адлюстраванне карціны свету беларусаў з дапамогай моўных адзінак.
Усяго ў “Палескай хроніцы” 142 моўныя адзінкі, з якіх 113 прымаўкі і 29 прыказак. Трэба ўлічваць, што 6 прыказак і 13 прымавак паўтараюцца, а некаторыя і некалькі разоў, але разглядаюцца як асобныя моўныя адзінкі, бо характарызуюць розных персанажаў, а часам і адносяцца да розных тэматычных груп, г. зн. у кантэксце мастацкага тэксту набываюць іншы сэнс. Напрыклад, прымаўка “у пельку ўскочыў” можа азначаць і нешчаслівы шлюб, і бесталковасць, і смерць у залежнасці ад кантэксту. Ці прымаўка “чорт лысы знае” азначае невядомасць, а ў кантэксце твора – нікчэмнасць працы героя: “Робіш, ліхо яго матары, а для каго – чорт лысы знае”. Складанасць у размежаванні прыказак па такім прынцыпе і адпаведна сістэматызацыі ў тым, што многія прыказкі і прымаўкі з’яўляюцца шматзначнымі, нярэдкаадна прыказка падыходзіць і да адной, і да другой тэмы, а часам і да трэцяй.
У рамане “Людзі на балоце” 53 моўныя адзінкі на наступныя тэмы:
Розум, навука, вучэнне. Многія з куранёўцаў заставаліся непісьменнымі, але сялянская мудрасць і народны вопыт захоўваўся з пакалення ў пакаленне, таму і гэтая тэматычная група знайшла адлюстраванне ў творах І. Мележа: “Пажыве – розуму нажыве”.
Відавочная ісціна. Сялянская мудрасць і народная філасофія часта вымушаюць простых людзей на зямлі шукаць ісціну, прычыны падзей (“Дыму без агню не бывае”), хаця часцей яна аказваецца ўсё ж невідавочнай і прымушае іх сумнявацца: “Віламі па вадзе пісано”.
Няздатнасць, няўменне, неахайнасць, бесталковасць, нікчэмнасць. Блізка да тэматычнай групы Розум, навука, вучэнне стаіць група прыказак і прымавак, якія наадварот выкрываюць бесталковасць (“Успёрся ні свет ні зара”, “У цябе… усе капылы?” “Мора яму па калено”), няздатнасць (“Кашы яшчэ многа трэба”), нікчэмнасць: “Патрэбен ты мне, як хата сабаку”, “Як пятае калясо”, “Кеб не выбраць халеру – гарачы не ў меру”, “Трэба яно тут, як сабаку рогі ці карове чобаты!”).
Гультайства, бестурботнасць, абыякавасць, безгаспадарлівасць, песты і свавольства, валацужніцтва. Беларусы-палешукі вельмі працавіты народ, таму як дадзенае выкрываюць гультайства сваіх аднавяскоўцаў:

Хоць трава не расці
Пусціць па свету
Клопат – не воўк…

Але, вядома, і пра ўмельства,працавітасць ёсць шмат прымавак.
Праца, працавітасць, умельства, спрактыкаванасць, кемлівасць, дбайнасць, гаспадарлівасць, беражлівасць: “Адклад не ідзе ў лад”.
Сварлівасць і ўедлівасць, упартасць і непамяркоўнасць, зайздрасць, прагнасць і скупасць, прыдзірлівасць і несправядлівасць, насмешніцтва і празмерная цікаўнасць, несамакрытычнасць, пераборлівасць. Адна з самых багатых на прыклады тэматычных груп, бо выкрывае па сутнасці тыя заганы чалавечага характару, якія часта становяцца крыніцамі ўзнікнення прыказак і прымавак, як сварлівасць: “Найшла каса на камень”. Акрамя таго да гэтай групы адносяцца прыказкі і прымаўкі пра празмерную цікаўнасць (“У чужое просо не ўтыкай носа” , “Не ўтыкай нос, куды не просяць”), скупасць і прагнасць ( “Не мела баба клопату…”, “Любая на багацце – як муха на агонь”, “Не з хаты, а ў хату”).
Самахвальства, балбатунства, пляткарства, нясталасць, капрызы, фанабэрлівасць, хлусня. Прыказкі і прымаўкі ўзнікаюць вельмі часта таксама, калі героі пачынаюць сябе хваліць, або ў выніку простага балбатунства:


Лёгко сказаць – далёка дыбаць
Не кажы “гоп”, не пераскочыўшы!
Ні бог, ні чорт яму ніпачом

Здрада, нахабства, зладзейства. У асабліва кульмінацыйныя драматычныя моманты героі “Палескай хронікі” сутыкаюцца і з такімі прявамі, але ў гэты момант больш разважаюць у думках пра падзеі, аналізуюць іх, а не сыпяць прыказкамі, таму і не так шмат моўных адзінак у гэтай тэматычнай групе: “Чаго не ясі, таго ў рот не нясі”, “Пакуль: косю, косю – да ў аглоблі”.
Сяброўства, вернасць, памяркоўнасць, парада, спагада, удзячнасць, шкадаванне. Госці і гасціннасць. Добра, што ўсё ж такі многім персанажам, і куранёўцам уцэлым характэрны і наступныя рысы: “Не вінаваціць нікого – ні чорта, ні бога!”.
Маладосць і старасць. У гэтай тэматычнай групе пераважна прыказкі і прымаўкі, якія не адносяцца канкрэтна да кагосьці з персанажаў “Палескай хронікі”:

Гусачок малады – час залаты
Малады хлапец – добры купец
Самы час, самы лепшы квас


У “Палескай хроніцы” прыказкі і прымаўкі варта падзяліць паміж персанажамі на тыя, якія апісываюць герояў і тыя, якія ствараюць самі персанажы – з’яўляюцца носьбітамі прыказак і прымавак. Спачатку разгледзем прыказкі і прмаўкі, якія датычацца пэўных персанажаў, даюць ім характарыстыку. Так, большасць прыказак і прымавак адносяццца да Яўхіма Глушака, Ганны Чарнушкі і Васіля Дзятла. Кола прыказак і прымавак пэўнай тэматычнай групы дазваляе вызначыць, калі не асноўныя рысы характару чалавека, але тыя, што найбольш абвострана ўспрымаюць і адзначаюць іншыя героі.
Так, працавіты, упарты, адданы зямлі і гаспадарцы Васіль падаецца ў вачах іншых няздатным, абыякавым, сквапным: “Кашы яшчэ многа трэба”, “Хоць трава не расці”.
Такім чынам, у дачыненні да моўнай карціны свету беларусаў-палешукоў у большасці выпадкаў можна казаць пра моўныя стэрэатыпы. Напрыклад, прымаўкі “Было – ды сплыло” і “Прападзі яно пропадам” у кантэксце мастацкага твора сцвярджаюць зусім не пра згубленыя рэчы, а пра аптымістычны настрой і адвагу. Такім чынам, адносяцца да групы “Аптымізм. Вытрымка. Адвага”.
Яўхіму ўласцівы нахабства, самахвальства, нікчэмнасць (на погляд Ганны), фанабэрлівасць, прагнасць, балбатунства, свавольства:

Любіць аржаная каша сябе хваліць
Чаго не ясі, таго ў рот не нясі
Патрэбен ты мне, як хата сабаку
Малы жук, ды вялікі гук
На тое і лавец, каб рыба не драмала
Мора яму па калено
Зямлі пад сабою не чуе

Ганна фанабэрлівая і ўпартая, нікчэмная (на думку Яўхіма), але сяброўская і дабразычлівая:

Такога цвету – па ўсяму свету
Як сабаку пятая нага, так ты мне трэба
Вяроўкай не зацягнуць

З дапамогай прымавак і прыказак апісваецца не толькі ўнутраны свет персанажа, але і яго знешнасць. Пра Ганну: “Як макаў цвет”, “Нічым не абдзяліў божа”.
Прымаўка можа характарызаваць і пару персанажаў, як Яўхіма і Ганну, напрыклад, калі яны сварацца: “Найшла каса на камень”.
Некаторыя персанажы “Палескай хронікі” па сюжэце самі з’яўляюцца стваральнікамі прыказак, як Зайчык, Куліна Чарнушкава, Хоня, Сарока. Апошняя з’яўляецца самым галоўным носьбітам вуснай народнай творчасці. Часам складана адрозніць ці гэта сапраўды народная выдумка ці мележаўскае выслоўе, бо яно заўсёды рыфмаванае і мастацка дасканалае па форме:

А то – пераспее, закісне, стане ўсім ненавісна! Стане, як тая макуха, – будзе векавуха! Шкадаваць будзе – бацьку, матку клясці, што не далі замуж пайсці! Жаніх бо які: што ўродай, што славай, што красой, што справай!

У “Палескай хроніцы” вельмі гаваркія прозвішчы герояў, як тая ж Сарока, якой уласціва балбатунства: “Мянціць попусту”. Гаваркія і мянушкі, які адлюстроўваюць асаблівасці персанажаў:

Ігнат, Хадосьчын бацька, якога на звычку да месца і не да месца ўстаўляць “нібыто” празвалі – Нібыто-Ігнат.

Такім чынам, раман “Людзі на балоце” не толькі любоўная гісторыя без хэпі энду, але і адлюстраванне І. Мележам важнага падмурка (прыказкі і прымаўкі) беларускай культуры, які дапамагае ўсведамленню сваёй асобы, нацыі, іх значнасці сярод іншых народаў у сусвеце.
P.S. А якія прыказкі і прымаўкі знайшлі вы ў рамане?

Комментарии


Ого! Класная кропка позірку на "Палескую хроніку". Тут цэлы навуковы артыкул з элементамі статыстычнага аналізу. )


Ды тут падвярнулася адна праца, з вынікамі якой не мог не падзяліцца, бо ўпершыню цалкам прачытаў "Палескую хроніку" і адкрыў для сябе шмат новага, і з нечым яшчэ паспею падзяліцца ў будучых "рэцэнзіях".